Gertrude Elizabeth Margaret Anscombe, sadece analitik felsefenin değil, fakat çağdaş etik düşüncenin de önemli isimlerinden biri olan İngiliz filozoftur. Çağdaş düşünceye birçok yönden ya da noktada katkı yapan Anscombe, özellikle Kant sonrası modem etik düşünceye yönelik eleştirileriyle tanınır.
1910 yılında doğmuş olan Anscombe, felsefe eğitimini almış olduğu Oxford ve Cambridge Üniversitelerinde, emekliye ayrıldığı 1986 yılma kadar felsefe hocalığı yapmıştır. O kendi özgün görüşlerini geliştirirken, Aquinali Thomas, Aristoteles ve Hume'dan etkilenmiş olmakla birlikte, en büyük etkiyi öğrencisi olmuş olduğu çağdaş filozof Ludwig Wittgenstein'dan almıştır. Tıpkı Wittgenstein gibi, düşüncesi ve eserlerinin önemli bir kısmı düşünceyle gerçeklik arasındaki ilişki konusu üzerinde yoğunlaşan Anscombe, Wittgenstein'dan farklı olarak, bir yandan felsefe tarihini çok ciddiye alıp yüzyılın önde gelen Hume ve Aristoteles yorumcuları arasında yer almış, bir yandan da kendini Katolik öğretileri açımlayıp savunma işine adamıştır.
Anscombe, Wittgenstein'in ölümünden sonra, onun eserlerinden pek çoğunu İngilizceye tercüme etme ve el yazmalarını yayınlama işiyle meşgul olur. Onun ilk çalışmalarından biri olan 1959 tarihli An Introduction to Wittgenstein's Tractates [Wittgenstein'in Tractatus'una bir Giriş] adlı eseri Wittgenstein'in Tractatus Logico-Philosophicus'u üzerine oldukça etkili, fakat bir o kadar da zor ve derinlikli bir yorumdur. Anscombe bu kitabında, o zamanlar hüküm süren Tractatus'un mantıkçı empirisizmin bir manifestosu olduğu yaygın yorumuna büyük bir güçle karşı çıkar.
Anscombe, İkinci Dünya Savaşı'run ilk haftalarında yayınlanan makalesinde ise, yaygın kabulün aksine, savaşın, amaçları sınırlı olmadığı ve masumların haksızca öldürülmesini ihtiva ettiği için, âdil bir savaş olmadığını savunmaktaydı. Doğal hukuk görüşüne dayanan, ve, başta eylem konusu olmak üzere, sonradan geliştireceği görüşleriyle ilgili önemli ipuçları içeren bu makaleden itibaren, eylemlerin, dolay imsiz niyetlerine bağlı olan aslî doğaları olduğunu ve bu aslî doğanın eylemin ahlâkî statüsü veya moral değeriyle en azından motifleri ve sonuçları kadar ilintili olduğunu savunmaya başlar. Buna göre, kişinin amaçlarının bir aracı olarak masumu bilerek öldürmesinin cinayet olduğu ve her zaman bir yanlışa tekabül ettiği savunulur. Anscombe, Mr. Truman's Degree [Bay Truman'ın Ölçüsü] (1958) adlı kitabında, işte bu temel üzerinde, yani atom bombası kullanılmasını, Japonların mutlak teslimiyetini sağlamak amacının bir aracı olarak masum insanların ölümüne neden olma niyetiyle emreden başkan Truman'ın ediminin kitlesel bir cinayet olduğu temeli üzerinde, Oxford Üniversitesi tarafından ona fahri doktora ünvanı verilmesine şiddetle karşı çıkar. Onun söz konusu anlayışına göre, ahlâkî değerleme kuramı bir eylem kuramına dayanır ve nitekim, 1958 yılında yayınlanan "Modern Moral Philosophy" adlı makalesinin iki temel tezinden biri olarak, tatmin edici bir felsefi psikoloji oluşturulana kadar ahlâk felsefesinden vazgeçilmesi gerektiği tezini öne sürer.
Anscombe, söz konusu felsefi psikolojinin, kendisine göre en önemli öğesini ele almaya zaten Intention [Niyet/Yönelim] (1957) adlı eserinde başlamıştı. Filozofların pek çoğunun niyetleri eylemlerden önce vuku bulan ve onlara neden olan zihinsel olaylar olarak düşündüklerini öne süren Amscombe'ye göre, niyetli eylemi belli bir neden türü tarafından hayata geçirilmiş davranış olarak görmek yerine, kendisiyle ilgili, onun niçin vuku bulmuş olduğu sorusu karşısında, bir sebep vermenin veya gerekçe göstermenin uygun olduğu davranış olarak düşünmek gerekir. Anscombe, kişinin bir kimsenin niyetlerinin ne olduğunu gözlem olmadan bilebileceğini söylerken de, bunun kuramsal bilgiye takan filozofların göz ardı ettikleri bir bilgi türü, yani pratik bilgi sayesinde mümkün olduğunu savunur. Pratik bilgi ise, tam ve gereği gibi ancak ve ancak pratik akılyürütmeyle anlaşılır.
Anscombe eylem düşüncesini anlayabilmek ve dolayısıyla ahlâk felsefesinde yol alabilmek için, nedenselliğin anlaşılması gerektiği kabulüyle, nedensellik konusunu da, on sekizinci yüzyıldan beri yaygın bir biçimde kabul görmüş olan iki görüşe karşı çıktığı Causality and Determinism [Nedensellik ve Determinizm] (1971) adlı eserinde ele alır. O, burada öncelikle determinizm adını verdiği, her olayın kendisinden önce gelen bir neden tarafından tam ve mutlak olarak belirlendiği görüşüne saldırır. Hume'un görüşüne karşı, birçok neden türü bulunduğunu ve bunlardan bazılarının belirli sonuçları gerektirmediğini öne sürer. Onun karşı çıktığı ikinci görüş ise, Kant'tan türeyen, determinizmin irâde özgürlüğüyle uyuşabileceği görüşüdür. Denemenin son bölümünde bir irâde özgürlüğü tartışmasına giren Anscombe'nin etik alanda ikinci önemli tezi, ahlâkî karakteri bir tarafa bırakarak, salt eylem ve eylemin motifleri ya da sonuçları üzerinde yoğunlaşan modern ahlâk felsefesinin yanlış yola girmiş olduğu tezidir. Çağdaş dünyanın ahlâkî bunalımının müsebbibi olarak gördüğü pragmatist ve yararcı ahlâk anlayışıyla beslenen sonuççuluk, ona göre, failin bir eylemin umulan sonuçlarından olduğu kadar, umulmadık fakat öngörülebilecek sonuçlarından da sorumlu olduğunu kabul etmeye yanaşmayan "sakat" bir ahlâk anlayışıdır. O, sonuççuluğun giderek daha çok yerleşmesini sağlayan her tür yararcı ve pragmatist anlayıştan vazgeçilmesi gerektiğini öne sürer. Bunun yerine antik etik anlayışına, özellikle de Aristoteles'in erdem etiğine dönmek gerekir.
G. E. M. Anscombe, The Collected Philosophical Papers of G. E. M, Anscombe (vol, I From Parmenides to Wittgenstein, voL U Metaphysics and Philosophy of Mind, vol. Ill Ethics, Religion and Politics), Oxford,: Basil Blackwell, 1981.
A. Elis, "G. E. M. Ascombe", One Hundred Twentieth Century Philosophers(ed. by S. Brown D, Collinson R. Wilkinson), London: Routledge, 1998, pp. 5-8.
Ayrıca bkz., AHLÂKÎ KARAKTER, ANALİTİK FELSEFE, ARİSTOTELES, ÇAĞDAŞ FELSEFE, DETERMİNİZM, ERDEM ETİĞİ, ETİK, HUME, KANT, NEDENSELLİK, WITTGENSTEIN, YÖNELMİŞLİK.
Felsefe Ansiklopedisi / Etik Yayınları
