Eski Yunanlı düşünür. Anaksagoras’ın özdekçi kuramını yeni bir yorumla geliştirmiştir.
Doğum Yeri ve Tarihi: Milet veya Atina, Mö 5.yy
Okul: Çoğulculuk Okulu
Etkilendiği kişi: Anaksagoras
Bölge: Batı felsefesi
Çağ: Antik Çağ felsefesi
Kardeşleri: Hirodes Antipa
Doğum yılı ve yeri bilinmemektedir. Miletli ya da Atinalı olduğu söylenir. Yaşamı konusunda kaynakların verdiği bilgiler birbirini tutmaz. Anaksagoras’ın öğrencisi olduğu, öğretmeninin ölümünden sonra okulun başına geçtiği ileri sürülür. Kimi kaynaklara göre, geleneklere aykırı davranışlarından, toplum inançlarıyla bağdaşmayan tutumlarından dolayı Atina’dan kovulmuş, Lapseki’ye yerleşmiştir. Perikles ile Euriıpides’in arkadaşı olduğunu, bir süre Sokrates’in öğretmenliğini yaptığım yazan kaynaklar da vardır. Diogenes Laertius’un bildirdiğine göre, doğacı felsefe anlayışını Anadolu’dan Atina’ya götüren Arkhelaos’tur. Bu düşünce de tartışmalıdır, çünkü doğa felsefesinin Atina’da yayılmasını asıl sağlayan Anaksagoras’tır.
Arkhelaos’a göre, varlık evrenini oluşturan özdektir, özdeğin dışında bir gerçek yoktur. Varlık türlerini oluşturan en ufak ögeler de özdekten kurulu “atom” denen birimlerdir. Ancak bu oluşturucu özler “belirlenmemiş bir çokluk” değil, belli bir “ikilik” (dualizm)dir. Varlık türlerinin nedeni bu ikili niteliktir. Bu ise, sıcak ile soğuktur. Sıcak devingendir, devinimle ilgili bütün oluşumların kaynağıdır. Kurucu ögelerden biri olan “ateş” sıcaktır, devingendir, etkindir. Soğuk durağandır, devinimle bağlantılı değildir. Bu nedenle “su” denen kurucu ögenin kaynağıdır. Su sıvı d urumun da iken akıcıdır, ağırlığı vardır. Aşırı sıcaklıkta toprağa, havaya dönüşür. Hava yükseğe çıkar, toprak ise aşağı iner. Suyun havaya ve toprağa dönüşmesi “ sıcaklık” denen kurucu nedenin etkisiyledir.
Oluş ise sıcaklıkla soğukluk arasında sürüp giden karşılıklı etkilemeler, etkilenmeler sonucu gerçekleşen bir “dönüşüm”dür. Devingen olan ateş (sıcaklık) ile durağan olan (soğukluk) arasında ayrışma başlayınca hava ile toprak oluşmuştur. Oluşan varlık türlerinin iki ilkesi vardır. Bunlar nitelik bakımından sıcak ile soğuk, özdek bakımından ateşle havadır. Evren sonsuzdur, sınırsızdır. Evrende bulunan yıldızların en büyüğü de güneştir. Toprakla su ağır ve durağan olduklarından aşağıda, odakta bulunurlar. Ateşin yanmasından oluşan hava ortadadır. Ateşin kendisi ise en yukarıda bulunur. Bu nedenle ateş bütün varlıklara, evrene egemendir. Gökler biraz eğik duruma gelince güneş evreni aydınlatır. Havanın saydam, toprağın kuru olması bu yüzdendir.
Ruh çok ince bir özdektir. Altın, demir, su özdektir, ancak biri öteki değildir. Bu başkalık kurucu ögelerin düzenindeki değişiklikten kaynaklanır. Altının demir, demirin su olmayışı gibi çok ince bir maddeden oluşan ruh da kendinden başkası değildir. Ahlakın biri doğru, biri güzel (iyi) olmak üzere iki ilkesi vardır. İnsan davranışlarının bu ilkeye göre düzenlenmesi gerekir. Ahlaklı insan doğru ve güzel (iyi) davranan kimsedir.
Doğum yılı ve yeri bilinmemektedir. Miletli ya da Atinalı olduğu söylenir. Yaşamı konusunda kaynakların verdiği bilgiler birbirini tutmaz. Anaksagoras’ın öğrencisi olduğu, öğretmeninin ölümünden sonra okulun başına geçtiği ileri sürülür. Kimi kaynaklara göre, geleneklere aykırı davranışlarından, toplum inançlarıyla bağdaşmayan tutumlarından dolayı Atina’dan kovulmuş, Lapseki’ye yerleşmiştir. Perikles ile Euriıpides’in arkadaşı olduğunu, bir süre Sokrates’in öğretmenliğini yaptığım yazan kaynaklar da vardır. Diogenes Laertius’un bildirdiğine göre, doğacı felsefe anlayışını Anadolu’dan Atina’ya götüren Arkhelaos’tur. Bu düşünce de tartışmalıdır, çünkü doğa felsefesinin Atina’da yayılmasını asıl sağlayan Anaksagoras’tır.
Arkhelaos’a göre, varlık evrenini oluşturan özdektir, özdeğin dışında bir gerçek yoktur. Varlık türlerini oluşturan en ufak ögeler de özdekten kurulu “atom” denen birimlerdir. Ancak bu oluşturucu özler “belirlenmemiş bir çokluk” değil, belli bir “ikilik” (dualizm)dir. Varlık türlerinin nedeni bu ikili niteliktir. Bu ise, sıcak ile soğuktur. Sıcak devingendir, devinimle ilgili bütün oluşumların kaynağıdır. Kurucu ögelerden biri olan “ateş” sıcaktır, devingendir, etkindir. Soğuk durağandır, devinimle bağlantılı değildir. Bu nedenle “su” denen kurucu ögenin kaynağıdır. Su sıvı d urumun da iken akıcıdır, ağırlığı vardır. Aşırı sıcaklıkta toprağa, havaya dönüşür. Hava yükseğe çıkar, toprak ise aşağı iner. Suyun havaya ve toprağa dönüşmesi “ sıcaklık” denen kurucu nedenin etkisiyledir.
Oluş ise sıcaklıkla soğukluk arasında sürüp giden karşılıklı etkilemeler, etkilenmeler sonucu gerçekleşen bir “dönüşüm”dür. Devingen olan ateş (sıcaklık) ile durağan olan (soğukluk) arasında ayrışma başlayınca hava ile toprak oluşmuştur. Oluşan varlık türlerinin iki ilkesi vardır. Bunlar nitelik bakımından sıcak ile soğuk, özdek bakımından ateşle havadır. Evren sonsuzdur, sınırsızdır. Evrende bulunan yıldızların en büyüğü de güneştir. Toprakla su ağır ve durağan olduklarından aşağıda, odakta bulunurlar. Ateşin yanmasından oluşan hava ortadadır. Ateşin kendisi ise en yukarıda bulunur. Bu nedenle ateş bütün varlıklara, evrene egemendir. Gökler biraz eğik duruma gelince güneş evreni aydınlatır. Havanın saydam, toprağın kuru olması bu yüzdendir.
Ruh çok ince bir özdektir. Altın, demir, su özdektir, ancak biri öteki değildir. Bu başkalık kurucu ögelerin düzenindeki değişiklikten kaynaklanır. Altının demir, demirin su olmayışı gibi çok ince bir maddeden oluşan ruh da kendinden başkası değildir. Ahlakın biri doğru, biri güzel (iyi) olmak üzere iki ilkesi vardır. İnsan davranışlarının bu ilkeye göre düzenlenmesi gerekir. Ahlaklı insan doğru ve güzel (iyi) davranan kimsedir.
Kaynak: Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi, Anadolu Yayıncılık
