Artı-Değer

Artı-Değer kavramı Karl Marx tarafından kapitalist ekonomik üretim biçiminde ortaya çıkan sömürüyü açıklamak için kullanılmış bir kavramdır. Marx'a göre insanlığın toplumsal-ekonomik gelişimi sırasında insanın insanı sömürüsü hiç eksik olmamıştır. Toplumsal evrimi oluşturan aşamaların her birisine denk gelen bir 'sömürü biçimi' söz konusudur. Bu evrimin köleci ya da antik üretim biçimi aşamasına denk gelen döneminde kölelerin zorla çalıştırılması yoluyla elde edilen 'artı-emek', feodal üretim aşamasında serflerin tarımsal üretimlerinden el koyulan 'artı-ürün' ve kapitalist üretim biçiminde kapitalistin parasal karının temelini oluşturan 'artı-değer' evrensel sömürünün üç büyük biçimini oluşturur.​

​

Kapitalist sistem esas olarak sermaye ve meta ilişkisine dayanmaktadır. İktisadî yaklaşımda metaların iki temel dolaşım biçimi bulunmaktadır; klâsik anlayışın ve prekapitalist ekonomik sistemlerin egemen olduğu tarih dönemlerinde karşımıza çıkan takas biçiminde gerçekleşen dolanım süreci ve değişim için bir ara değerin kullanıldığı para ekonomisi. Para ekonomisinde metaların en basit dolaşım süreci ‘ıneta-para-meta' şeklinde karşımıza çıkar. Bu durumda herhangi bir meta para karşılığında satılmakta ve elde edilen para bir başka metanın alımında kullanılmaktadır. Bu dönüşümün aslında ‘meta-meta' olarak gerçekleşen takas ekonomisinden belirgin bir farkı yoktur. Böylesi bir dönüşümde para sadece aracı olarak kullanımda bulunur, amaç niteliği yoktur. Amaç kullanımına gerek duyulan bir metanın elde edilmesidir.​

​

İkinci dolaşım ise kapitalist ekonominin temel koşulu olan 'para-meta-para' biçiminde gerçekleşir. Bu durumda meta para karşılığı satın alınmakta, ancak satın almanın amacı tekrar para karşılığı satmak olarak gerçekleşmektedir. Bu gerçekleştiğinde para bir aracı olmaktan çıkmakta, elde edilmesi gereken temel amaç haline gelmektedir. Bu durumda para kapital niteliği kazanmaktadır. Böylesi bir sürecin gerçekleşebilmesi için metanın ilk satın alındığından daha yüksek bir değere değiştirilmesi gerekecektir. Oysa metalar birbiriyle değiştirilebilir olduğunda, bunların değerleri de birbirine eşit demektir. Marx'a göre takas ekonomisi beraberinde değer artışı getirmez, takas kısırdır. Burada bir artışın gerçekleşebilmesi ancak üretim aşamasında paranın metaya çevrildiği anda gerçekleşebilir. Kapitalist ekonomik sistem içerisinde bu ancak iş gücünün satın alınması - metaya çevrilmesi sırasında gerçekleşir.​

​

Kapitalist sistemde işçi iş gücünü belirli bir ücret karşılığı kapitaliste satar. Ancak işçinin aldığı ücret hiçbir zaman harcadığı emeğin tam anlamıyla karşılığı değildir, örneğin, günde sekiz saat çalışan bir işçi kendi emeğinin karşılığı olarak dört saatlik ücret alır. Çalışma gününden kalan dört saat ise sadece kapitalistin yararına harcanan emektir. Bir başka deyişle kapitalist sistemde işçiye üretimde mallara kattığı değerden daha azı ödenir. Ücretin karşıladığından fazla olan emek artı-emek, yaratılan değer ise artı-değer olarak tanımlanır. Kapitalist ekonomide 'para-meta-para' dönüşümünde ortaya çıkan fazla işçi emeğinden sağlanan sömürüyle karşılanır. Fakat kapitalist sistemin iç düzeninde ve ahlâk anlayışında bu durum bir problem yaratmaz, çünkü piyasa koşullarında işçi emeğinin değeri de arz-talep ilişkisi içerisinde değerlendirilir. Kapitalist anlayışta işçi, emeğini piyasanın belirlediği koşullarda özgür olarak pazarlar. Bu durumda kapitalist, emeği satın alıp kullandığında emeğin tüm ürününe, yani kullanma değerine sahip olmakta, fakat ücret olarak takas değerini ödemektedir. İşçi emeğinin kullanım değeri ile takas değeri arasındaki fark kapitalist lehine artı-değeri oluşturmaktadır. Örneğin bir işçi günde altı saatlik bir çalışmayla emeğinin takas değerini piyasa koşullarında karşılayabilir. Bir başka deyişle, bir günlük geçimi için gerekli çalışma süresi altı saattir. Yani işçi altı saat karşılığı işyerinden ücret alır. Ancak işçi iş yerinde bir günde bundan çok daha fazla çalışabilmektedir. Bu durumda üretilen artıdeğer olarak gerçekleşir.​

​

​

Marx'a göre kapitalist sistem içerisinde kârı artırmanın temel yolu artı-değeri kapitalist lehine arttırmaktan geçer. Bunu gerçekleştirmenin en basit yolu ise günlük çalışma saatlerini arttırmaktır. Bir başka çözüm yolu da kişi başına düşen verimliliği artırmaktır. Ancak sert rekabet koşullarının gerçekleştiği kapitalist ekonomik sistem içerisinde artıdeğerin kapitalist lehine korunmasının temel güvencesi, toplumda işsizliğin sürmesidir. Bir başka deyişle işçinin emeğini pazarlarken bu emeğin değerinin belirlenmesinde arztalep dengesinin kapitalistin çıkarlan doğrultusunda kalmasıdır. Kapitalist sistem içerisinde rekabet sadece emeğini satan işçiler için değil, kapitalistler için de acımasızdır. Rekabet yüzünden kâr oranlan düşmeye başladığında işverenler üretimi arttırmak için otomasyona önem vermeye başlarlar, ama bu durum onların artı-değer oranlarının, yani kâr oranlarının düşmesini beraberinde getirir. Öte yandan otomasyon işçi emeğine olan gereksinimi de azaltacağı için işverenler işçi sayısında da bir azaltmaya giderler. Bu durum toplumda işsiz sayısının ve işçilerin kendi aralarındaki iş rekabetinin artmasına, işçi ücretlerinin kapitalist lehine yeniden düzenlenmesine neden olur. Kapitalist ekonomi bu sürece girdiğinde rekabet ve kar oranlarının düşmesi sonucu pek çok işletme iflas etmek zorunda kalır, toplumda işsizlik artar, ekonomi süresi belirlenemeyen bir krize girer. Bu durumdan büyük sermayenin kendisinden küçükleri oldukça ucuza elde etmesiyle çıkılır. Böylece sermayede tekelleşme ve sınıflar arası uçurumların büyümesi hızlanır. Marx'a göre kapitalist ekonomide bu tür krizler periyodik olarak birbirini izler ve son tahlilde kaçınılmaz olarak bir proletarya devrimi gerçekleşir.​

​

K. Marx, Kapital (çev. A. Bilgi), Sol Yayınları, İstanbul, 1986.​

​

T. Bottomore, Marksist Düşünce Sözlüğü (çev. ve der. M. Tunçay), İletişim Yayınları, İstanbul, 2001.​

​

Felsefe Ansiklopedisi / Etik Yayınları​

​

Ayrıca bkz., DEĞER, EKONOMİ, EKONOMİNİN TARİHİ, KAPİTALİZM, MARX, MARXİZM.​