Aitia

Aitia, antik düşüncede nedeni tanımlamak, nedensellik olgusuna gönderimde bulunmak için kullanılan Grekçe terimdir.​

Aitia başlangıçta, söz gelimi Homeros ve Hesiodos'ta suçlama, itham anlamına gelir, bir şey için biri tarafından itham edilmiş olmayı tanımlarken, yine ayni bağlamda örneğin Platon'un Sokrates'in Savunması'nda, Devlet'te bir suçtan ya da şeyden sorumlu olma anlamında kullanılmıştır. aitianın neden anlamında kullanılmaya başlaması, yine ayni sorumluluk anlamıyla ilişkisi içinde Milattan önce beşinci yüzyılda olur. Buna göre, Yunan düşüncesinde bir aitia bir şeyin, olayın, sonucun doğuşuna yol açan, onun zuhurundan sorumlu olan neden anlamı da taşır. Sözcüğün Demokritos ve Platon'la birlikte kazandığı bu yeni anlam, özellik Aristoteles'le çok belirgin hale gelmiştir. Buna göre, bir aitia niçin ya da neden sorusuna verilen bir cevap olup, bunun dışında bir tasım ya da tümdengelimse! argümanın sonuca zorunlulukla neden olan öncülleri, Platon'un teleolojik dünya görüşünde her şeyin en iyi ilkesine göre ortaya çıktığını ifade eden açıklayıcı sebep, ahlâkî eylemlerin kendisinden adeta aktığı ahlâkî karakter hep aitia sözcüğüyle karşılanmıştır.​

Bununla birlikte, özellikle ilk felsefe ya da metafizik bir yandan da nihaî nedenlere ilişkin bir araştırma olarak tanımlanma durumuna gelince, Platon ve Aristoteles, aitia sözcüğünden sadece zihinsel bir varoluşu ima eden sebep, açıklayıcı ilke benzeri bütün anlamları ayıklamış ve aitia Platon'da üç, Aristoteles'te ise dört nedenle sınırlanmıştır. Aristoteles gibi nedenlere ilişkin müstakil bir araştırma, formel bir inceleme ortaya koymayan Platon önce Phaidon ve Timaeos adli diyaloglarında Presokratikleri gerçek hareket ettirici veya ereksel nedeni amaç, plân veya tasarımdan yoksun olup zorunlulukla hareket eden maddî nedenlerle karıştırdıkları için kınayarak, onların ve özellikle de Anaxagoras'ın nedensellik anlayışını eleştirir ve gerçek hareket ettiricinin ruh olduğunu söyler. Sonra da Philebos'ta, bütün bir gerçekliği sırasıyla formel, fail ve maddî nedenlerin etkisine bağlar. Onun İdeaları bunlardan formel nedene, şekilden yoksun maddeye İdea ya da Formları temele alarak şekil veren Demiurgos fail nedene, şekilsiz madde ise maddî nedene karşılık gelmektedir. Nedenler dizisini tamamlayan, her ne kadar tam söylenmese de, ereksel neden olarak İyi İdeasıdır.​

Nedensellik konusunu Grek felsefesinde en ayrıntılı bir biçimde ele alan Aristoteles, nedensel varlık görüşünde dört ayrı niçin sorusunun yanıtı olarak dört ayrı neden türünü birbirinden ayırır: (1) Heykel niçin ağırdır? Bronzdan yapılmış olduğu için (maddî aitia); (2) Persliler Atina'yı niçin etmişlerdir? AtinalIlar topraklarına seferler düzenledikleri için (fail aitia); (3) Bir üçgenin iç açılarının toplamı niçin iki dik üçgene eşittir? Üçgenin özünden dolayı (formel aitia) ve (4) Kişi yemekten sonra niçin yürür? Sağlığı için (ereksel aitia).​

W. K. C. Guthrie, A History of Grek Philosophy, vol. I, İl ve V, Cambridge, 1963-1978,​

G. S. Kirk J. Raven M. Schofield, The Presocratic Philosophers, Cambridge, 1983.​

F. E. Peters, Greek Philosophical Terms, New York University Pres, New York, 1967.​

Ayrıca bkz., AHLÂKÎ SORUMLULUK, ANTİK FELSEFE, ARİSTOTELES, PLATON.​

Felsefe Ansiklopedisi / Etik Yayınları​