- Mesajlar
- 1,941
Adbilim özel adların kökeni, anlamı, mekânsal dağılımı üzerine çalışan bir dilbilim alanıdır. Adbilim içindeki altalanların ayrı birer inceleme dalı durumuna gelmiş olmasından ötürü, bu alan alanyazınında adbilimleri (onomastic sciences} olarak da kullanılmaktadır. Adbilim içinde pek çok akalandan söz edilmektedir. Örneğin, adbilimin kişi adlarını konu edinen dalına kişi adları bilimi (anthroponymy}, yer adları üzerine çalışan dalına yer adları bilimi (toponymy), su kütleleri (akarsu, deniz, göl vb.) üzerine çalışan dalına su adları bilimi (hydronymy} adı verilmektedir. Ayrıca dağ, ova, vadi, yayla gibi çeşitli coğrafya adları üzerine de çalışmalar bulunmaktadır. Dil biçimlerinin en eski ve en saydam görünümleri olması nedeniyle, özellikle yer ve kişi adları, dil tarihi, lehçebilim, dil coğrafyası, dil aileleri gibi konu ve alanlara önemli veriler sağlar. Son zamanlarda psikodilbilim, metindilbilim ve toplumdilbilim alanları da adbilim alanıyla ilgilenmeye başlamıştır. Psikodilbilim içinde ruhadbilim (psycho-onomastics} alanı ve toplumdilbilim içinde toplumda ad verme ve kullanımına ilişkin araştırmalar önem kazanmıştır. Toplumsal adbilim (socio-onomastics) alanı içinde, adlar toplumsal bir olgu olarak ele alınmış ve bu çerçevede adlandırma kuramları oluşturulmuştur. Adbilim sadece dilbilim dallarıyla değil, aynı zamanda tarih, coğrafya, halkbilim, budunbilim gibi alanlarla da ilgilidir.
Adbilimin altalanı olan kişi adları biliminin inceleme konusu, kişi adlarıdır. Kişi adlan bir ülkedeki ad verme geleneklerini yansıtmakta, bu nedenle de kültür tarihi ve halkbilim gibi alanlara ışık tutmaktadır. Ünlü adbilimci Bach, kişi adlarının, toplumun geçmişteki ve bugünkü ruhsal ve kültürel durumunu anlattığını öne sürer. D. Aksan, ad verme geleneklerine değinmekte, çeşitli toplumlarda dinsel ad, yer adı, tarihsel olay adı, kavim adı, ünlü kişilerin adlarını koyma ya da destanlarda, söylencelerde geçen ad verme yollarından söz etmektedir. Türk dillerinin konuşulduğu bölgelerde ad verme gelenekleri ve söz konusu adların dilbilimsel incelemesi üzerine de çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Kişi adları aynı zamanda, kimi dilsel olayların izlerini taşıdığından, dilbilim açısından önemli bir yere sahiptir. Bu yönüyle, bu dilsel öğeler dilin sesbilimsel ve biçimbilimsel değişimlerine ışık tutmaktadır. Bunun yani sıra, kişi adları, sözvarlığı çalışmaları bakımından da önemli dilbilimsel ipuçları sunar.
Yer adları da kişi adları gibi, dilbilim, kültür tarihi, halkbilim çalışmaları bakımından önem taşır. Birçok ülkedeki çalışmalarda kent, kasaba, köy gibi yerleşim yeri adları ile cadde, sokak ve meydanların adları incelenmiştir. Yer adları üzerine incelemeler, toplumların yerleşme tarihlerinin, tarihî olayların belirlenmesi gibi dil dışı birtakım hakikatlerin .aydınlatılmasına yardımcı olmakla birlikte, dilbilimsel kimi bulgulara ulaşmayı da sağlar. Dilbilimsel bir çalışmada, yer adları doğrudan dilsel birer öğe olarak değerlendirilmektedir. Yer adları çeşitli sözvarlığı çalışmalarında, lehçebilim alanında önemli öğeler olarak görülmektedir. Ayrıca sesbilim ve biçimbilim çalışmalarında da yer adlarındaki değişimler ayrı bir öneme sahiptir.
Adlarla ilgili olarak, adbilimle ilgili, ama daha çok anlambilimin bir altalanı olarak nitelendirilen bir başka alan da tür adlarını konu edinen tür adları bilimidir. Tür adlan bilimi (onomasiology) kavramlardan yola çıkarak yeryüzündeki varlıkları gösteren dilsel anlatımlar üzerine çalışmakta, kavramların hangi yoldan nasıl dile getirildiğini araştırmaktadır. Sözcüklerin mekânsal dağılımı üzerine çalışan sözcük coğrafyası çalışmalarıyla da ilgili olan bu alan, adlandırma yollarını betimlemekte, çeşitli dillerdeki koşutlukları gözler önüne sermektedir. Bugün çokça kullanılan kavram sözlükleri de temel olarak tür adları biliminin ilkelerine göre derlenmektedir.
Aksan, "Anadolu yer adları üzerine en yeni araştırmalar", TDAY Belleten 1973-1974, ss. 185-93.
A. Bach, Detısc/ıe Namenkımde 1: Die deutschen Personennamen. Berlin, De Gruyter, 1943.
İ. Başgöz, "İnsan adları ve toplum", Türk Dili 294(1976), ss. 164-70.
Ö. Başkan, "Türkiye'de köy adları üzerine bir deneme" TDAY Belleten (1970),ss.237-51.
Eren, "Yer adlarımızın dili", TDAY Belleten 1965, ss. 155-65.
A. Erol, Şarkılarla, Şürlerle, Türkülerle ve Tarihi Örneklerle Adlarımız, Ankara, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1992.
A. Koksal, Dil ile Ekin, Ankara: TDK, 1980.
S. V, Örnek, "Türk folklorunda ad seçme ve ad koyma", Boğaziçi Üniversitesi Halk Bilim Yıllığı, (1975), ss. 101-12.
Râsonyi, "Türklükte kadın adları", TDAY Belleten, 1963, ss. 63-87.
Avrıca bkz., DİL, DİLBİLİM, DİL FELSEFESİ, PSİKODİLBİLİM, TOPLUMDİLBİLİM.
Felsefe Ansiklopedisi / Etik Yayınları