Animizm

Animizm (Latince ruh anlamına gelen anima sözcüğünden türetilmiş felsefi ve etnolojik bir yaklaşım veya öğretiyi tanımlar.​

​

Felsefi bir öğreti ya da tutum olarak; ele alındığında, animizm, ruhun insanda yaşam ilkesi ve bilinçli/ahlâkî kişiliğin bulunduğu yer olduğunu öne sürer ve insanın yüceliğine, insan doğasına ilişkin doğru bilgiye ruhun varoluşunu kanıtlayıp, özünü, kökenini ve bedenle olan birliğini ortaya çıkarmak suretiyle ulaşmayı amaçlar.​

​

Animizm felsefi bir Öğreti olarak öne sürülürken genel akılyürütme çizgisi veya. argümantâsyon süreci doğallıkla sonuçtan net dene, fenomenlerden onların öznesi veya faile doğru olmuştur. Bireyin bilinçli hayatında gözlemlenen zihinsel ve iradî edimlerden hareket edildiğinde, bu edimlerin insan ruhuna tekabül eden kaynağını kabul etmenin kaçınılmaz olduğunu öne süren animistler, şu halde etkinliğin doğasından yola çıkarak failin özüyle ilgili sonuçlar çıkartırlar. Nitekim, Platon, Aristoteles ve Kilise Babalan ruhun ölümsüzlüğe sahip tözsel ve tinsel bir ilke olmaklığının insanın yüceliği ve büyüklüğünün en büyük delili olduğunu belirtmişlerdir; Animizme göre, ruh varlık, güç ve istikrar unsurlarına sahip bulunduğu ve değişmelerin faili ya da öznesi olduğu için, ölümsüz bir tözdür. Animistler ruhun tinsel bir töz, yani maddî olmayan bir tin olduğu sonucunu, zihin ve özgür irâdenin, bedensel organların katkısı olmadan gerçekleştirilen edimlerinden çıkarsarlar.​

​

Animizme, her şeyden önce ruhun bir töz olmadığını öne sürenler tarafından karşı çıkılmıştır. Bunlar arasında ise, ruhun gerçek değil de, salt mantıksal bir özne olduğunu savunan Kant; ruhun sadece bir duyumlar bohçası veya izlenimler öbeği olduğunu iddia eden, öncülüklerini Hume'un yaptığı çağrışımcı filozoflar; T. H. Green gibi İnsanî bilinçle İlâhî bilinci birleştiren yenr-Hegelciler veya modern panteistler; ruhun eylemler kümesi ya da etkinlikten daha fazla hiçbir şey olmadığını öne süren Wundt benzeri psikologlar; ruhun sadece bilinmez değil, fakat aynı zamanda bilinemez olduğunu Locke, Spencer, Comte ve Jarnos gibi pozitivistler ve agnostikler ve nihayet, ruhun varoluşunu tamamen yadsıyan materyalistler bulunmaktadır. Animizme nihayet, ruhun he tinsel ne de ölümsüz olduğunu savunan ve modem bilimin keşiflerinden destek alan modem materyalistler karşı çıkmıştır.​

​

Etnolojik bir öğreti olarak animizm ise, on dokuzuncu yüzyıldan itibaren, evrimciler tarafından dinin kökenini ve gelişimini açıklamak amacıyla öne sürülen ve dine ilişkin hayalet teorisi olarak bilinen öğretiye tekabül eder. Buna göre, evrim animizmin yüksek derecede uygarlaşmış ırkların ilkel durumlarının eseri olduğunu, dini inancın eski zamanlardan daha aşağı ırklardan başlayan gelişmenin bir sonucu olduğunu varsayar. Bu ilkel dönem, eski evre bugün varolan en aşağı veya ilkel vahşilerin durumuyla tam bir benzerlik göstermektedir. İşte bu ilkel ya da vahşilerin dini inancı, tinsel varlıklara iman etmekle belirlenen animizm olup, dine dair asgarî düzeyde bir tanım sağlar. Din felsefesinin temelini oluşturan bu postülayla birlikte, bilimsel bir tarzda ele alınmaya uygun bir yapıda olduğu düşünülen dini düşüncenin gelişiminin mevcut verilerden yola çıkılarak izi sürülür. Bilginin diğer bütün dallarında vazgeçilmez bir rol oynayan süreklilik ilkesini dine uygulayan bu teori ana hatlarıyla ilk kez olarak üç hal yasasıyla Comte tarafından öne sürülmüştür. Gerçekten de insanlığın ilk ya da ilkel halinin, bütün cisimlerin insamnkine özü itibariyle benzer bir hayat ya da canlılık ilkesi tarafından harekete geçirildiğini düşünme yönelimiyle karakterize olan mutlak bir fetişizm olduğunu öne süren Comte, dini, doğaüstü değil de, doğal bir fenomen olarak görmüş ve dolayısıyla onu bilimsel bir temele oturtmuştur.​

​

L. Levy-Bruhl, Auguste Comte: Felsefesi ve Sosyolojisi((;ev. H. Z. Fındıkoğlu), İstanbul Üniversitesi Yayınlan, İstanbul, 1970.​

​

A. Comte, Pozitif Felsefe Dersleri(çev. E. Ataçay), Sosyal Yayınlar, İstanbul, 2001.​

​

W. T. Jones, A History of Western Philosophy, vol. IV, Kant and the Nineteenth Century, Harcourt Brace Jovanoviç, Inc., New York, 1952.​

​

Manuel, The Prophets of Paris, Cambridge Massachussets, 1962.​

​

H. Miiller, Lectures on the Origin of Religion, London, 1878.​

​

R, Nispet, History of the Idea of Progress, Basic Books Inc., Publishers, New York, 1980.​

​

H. Spencer, Principles of Sociology, London, 1876-97.​

​

Ayrıca bkz., AGNOSTİSİZM, COMTE, DİN FELSEFESİ, HUME, İLERLEME, KANT, LOCKE, POZİTİVİZM, RUH, SPENCER, YENİ-HEGELCİLİK.​

​

Felsefe Ansiklopedisi / Etik Yayınları​