- Mesajlar
- 1,941
Ananke Yunan felsefesinde zorunluluk; fizikî zorunluluk için olduğu kadar mantıksal zorunluluk ve dolayısıyla nedensellik için kullanılan terimdir.
Ananke'yi Grek felsefesinde ilk kullanan kişi Parmenides olmuştur. Terim onun meşhur şiirinde kader anlamına gelen μοίρα ile birlikte ortaya çıkar ve Parmenides her ikisini de kişisel varlıklar, kişileştirilmiş tanrılar olarak gösterir. Buna göre onda Ananke, yıldızları ve gökyüzünü, kısacası her şeyi yöneten kozmik güçtür. Bununla birlikte, Parmenides'in Ananke bağlamında nispeten mitopoetik düşüncesinden beşinci yüzyıl atomculuğunun mekanik materyalizmine geçildiğinde, Ananke modern determinizme veya fizikî zorunluluğa oldukça yakin bir anlam kazanır. Evrende raslantıya ver bulunmadığını, hiçbir şevin nedensiz ve raslantısal olmadığını, her şeyin bir nedeni olup zorunlulukla orlava çıktığını, her şeyin mekanik zorunluluğun kati yasalarına tâbi olduğunu bildiren Lekuppos ve Demokritos'un zorunluluk ve dolayısıyla nedensellik anlayışı, şu iki hususu özellikle vurgular: (1) Her olay belirlenmiş olup, zorunlulukla vuku bulur. Raslanlı terimi, mutlak ve nesnel bir anlamda kullanıldığı takdirde, evrende raslanlı dive bir şev olamaz. (2) Raslanlı terimi sadece insanlar için bilinemeyen, onlara karanlık kalan bir nedeni anlatacak şekilde, sadece sınırlı bir anlamda kullanılabilir.
Sokrates ve Platon'a gelince: Teleolojik düşünce geleneğinin en önemli isimleri hatta babaları olan bu iki filozof, gerçek nedensellikten amaçlılıkla ilişkili nedenselliği anlar. Söz gelimi, doğa felsefesiyle ilgili araştırmalarından ümidini tamamen kesmek üzereyken Anaxagoras'i ve Νούς'u keşfeden, fakat Anaxagoras'in νους'u sadece maddeye ilk hareketi vermek için kullanıp geri kalan her şevi mekanik nedenlerle açıkladığını gördükten sonra, doğa felsefesi defterini tamamen kapatan Sokrates için fizikî zorunluluk hiçbir şev ifade etmez. Aynı şekilde Platon da, fizikî zorunluluğun varlığını kabul etmekle birlikte, onu olabilecek en aşağı nedenselliğin ifadesi olarak görür. Buna göre, Tuuaeos'un diliyle, Ananke'nin evrenin oluşumunda bir yeri vardır, fakat akil ya da Demiurgos ona her durumda baskın çıkar. Dolayısıyla, Platon sözde nedensellik diye tanımladığı fizikî zorunluluğa ancak İlâhî nedenle, yani i'obçla olan ilişkisi bağlamında bir değer verir. O son çözümlemede Demiurgos veya aklın fizikî dünyaya şekil verirken düzene soktuğu doğada hep varolagelmiş olan akıldışı güçtür.
Aynı durum, nedensel varlık anlayışına rağmen Aristoteles için de geçerlidir. Metafizik adlı eserinde Ananke'nin farklı anlamlarını ele alan Aristoteles'te de, maddî akında hüküm süren fizikî zorunluluk amaçlılığa bağlı olan bir zorunluluk olmak durumundadır. Bununla birlikte, o Aristoteles'te νους'tan ziyade τέλος'a tâbidir. Onun yeniliği Ananke'yi mantıksal zorunluluk, geçerli bir kategorik tasımda sonucun öncüllerden türeme tarzını betimlemek için kullanmış olmasıdır.
Aristoteles, Metafızik (Çev. A. Arslan),II. Cilt, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İzmir, 1989-93.
W. K. C. Guthrie, A History of Grek Philosophy, vol. 2, Cambridge, 1968.
E. E. Peters, Grek Philosophical Terms, New York University Press, New York, 1967.
Avına bkz., ANTİK FELSEFE, ARİSİOTELES, ATOMCULUK, DETERMİNİZM, MAİERVALİZM, PARMENİDES, PLATON, PLATONCULUK.
Felsefe Ansiklopedisi / Etik Yayınları