- Mesajlar
- 1,941
Aksini Gerekli Görme Yanlışı içerik yanlışlarından lafza değil de, manâya ilişkin yedi yanlıştan biridir. Önermelerin yanlış döndürülmesi ve ilinti (araz) yanlışı ile doğrudan alâkalı olan bu yanlışı, Farâbî şöyle tanımlamaktadır: "Aksini gerekli görme yanlışı, bir şey için olan bir durumu alarak, o durumun varlığının ya hisle ya da başka şeyle kendisi için olduğunu bilip, ayni ile bir başka şeyde var olduğunu görerek, bu durumda ikinci şeyin birinci şey olduğunu veya onlardan birinin diğerine yüklem olduğunu zannetmektir."
Söz gelişi, sarı, balda mevcuttur ve onun lâzımıdır. Sonra biz sarıyı zehirde gördüğümüzde orada, o nesne (zehir)nin bal olduğunu zannederiz. Yine biz, Ali'yi tamamen siyahlara bürünmüş olarak görüp, daha sonra ayni yerde siyahlara bürünmüş bir başka kişiyle karşılaştığımızda, bunun Ali olduğunu sanırız. Buradaki galat (yanlış), Ali'nin siyahlar içinde görünmesinden, her siyahlara bürülü olanın da Ali olacağını vehmetmekten oluşur.
Yine, "Gebe olan hayvanın karnı büyük olur" hükmünden, "Karnı büyük olan her hayvanın gebe olduğu" vehmedilir; böylece karın büyüklüğü gebelik belirtisi olur. Bu, alâmet olarak ortaya çıkınca, o zaman onun "Karnı büyük olmayan gebe değildir" şeklindeki ters döndürmesi de doğru sanılır ki, bu yargı gerçeğin değil de, zannın ifadesidir.
Aksini gerekli görme yanlışı, görüldüğü gibi, sonucun aksedilmesi fikrinden kaynaklanmaktadır ve bir önermeyi (özellikle tümel olumlu/A önermesini) doğru veya caiz olmayan bir şekilde döndürmekten meydana gelir. Bu tür bir döndürme iki yönden yanlışa sevkeder:
Genel/düz döndürme (aks-i am)nin olabileceğini vehmettirmekle; Bu, vasıtasız dedüksiyondaki biçim yanlışlarında görüldüğü gibi,
Tüm P'ler Q'dur;
Öyleyse, tüm Q'lar P'dir.!
Her insan ölümlüdür; (A)
Öyleyse, her ölümlü insandır. (A) formunda kurulan yaygın bir yanlıştır. Halbuki bundan ancak; "Bazı ölümlüler insandır. (I)" hükmü ortaya çıkar.
(2) Ters döndürme (aks-i nakîz)nin doğru olabileceğini vehmettirmekle: Bu,
"A B'yi gerektirirse, A'nın zıddı da B'nin zıddını gerektirir" veya
"Tüm P'ler Q'dur;
Öyleyse, tüm P olmayanlar Q değildir" formunda, işlemlerin zıtlarıyla ilişkiye sokulmalarında ortaya çıkar.
"Mantıkçılar akıllıdır" hükmünden
"Öyleyse mantıkçı olmayan akıllı değildir"
çıkarımında bulunmak gülünç olur. Döndürmede önermelerin anlamının korunmuş olması gerekmektedir.
Aristoteles, Sophistical Refutations, Harvard University Press, London.
İ. Emiroğlu, MmüıkYanltşlart, İstanbul, 1993.
İbn Riişd, Ebu'l-Velid, Tel hîsu's-Safsala, Kahire 1972; M. Saeed, A Dictionary of Muslim Philosophy, Lahore, 1981.
Ayrıca bkz., BİÇİM YANLIŞLARI, DÖNDÜRME, İÇERİK YANLIŞLARI, MANTIK YANLIŞLARI.
Felsefe Ansiklopedisi / Etik Yayınları
